«Ճանապարհի գիրք. այն ճանապարհի, որը պետք է անցնեն մեր ժողովուրդն ու մեր պետականությունը»

«Իրատես de facto»-ի հյուրը գրականագետ, «Անտարես» հրատարակչատան գլխավոր խմբագիր ԱՐՔՄԵՆԻԿ ՆԻԿՈՂՈՍՅԱՆՆ է: Նրա հետ զրույցն անդրադարձ է Լևոն Խեչոյանի «Մհերի դռան գիրքը» վեպին, որը լույս է ընծայել «Անտարեսը»` գրողի մահից շաբաթներ անց, բայց և հասցրել մահվան մահճում հեղինակին հրամցնել գրքի առաջին օրինակները:

«ԽԵՉՈՅԱՆԻ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԱԶՄԱԹԻՎ, ԱՐՏԱՔՈՒՍՏ ՏԱՐԲԵՐ ՏԵՔՍՏԵՐՈՎ ՄԻԱՍՆԱԿԱՆ ԲՆԱԳԻՐ ՍՏԱՆԱԼՈՒՆ ՄԻՏՎԱԾ ԳՐՈՂԱԿԱՆ ԱՐԱՐՔ ԷՐ»

-Արքմենիկ, ընթերցելով «Մհերի դռան գիրքը», այն զգացողությունն ունեցա, որ Լևոնը վերագտել-վերադարձել է «Խնկի ծառեր», «Արշակ արքա, Դրաստամատ ներքինի» գրքերի հունը, որից հեռացել էր, տրվել ստեղծագործական այլ մի երակի «Սև գիրք, ծանր բզեզ», «Հունիսի հինգը և վեցը» գրքերում: Իբրև վեպի մասնագետ ընթերցող` տեսնո՞ւմ եք նման զգացողության իրեղեն հիմքերը, թե՞ դա ընդամենը պետք է որակել իբրև գրական փաստի սուբյեկտիվ ընկալում իմ կողմից:
-Իմ կարծիքով` Լևոն Խեչոյանն ի սկզբանե իր ստեղծագործական հունը գտած ու այն հետևողականորեն շարունակող արձակագիր էր: ՈՒստի նրա պարագայում հեռանալ-օտարվելու և վերադառնալ-վերագտնելու խնդիր չկա: Նույն «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպը իր ներսյուժետային զարգացումների, գաղափարական ընդհանրացումների մի շերտով «Խնկի ծառերի» ու «Արշակ արքա...»-ի օրգանական շարունակությունն է, նույնը պետք է ասել «Հունիսի հինգը և վեցը» ժողովածուի պատմվածքների մասին: Ընդհանրապես, Խեչոյանի գրականությունը բազմաթիվ, արտաքուստ տարբեր տեքստերով միասնական բնագիր ստանալուն միտված գրողական արարք էր, և պատահական չէ, որ նրա մի շարք պատմվածքներ հետագայում ներհյուսվում էին վեպերին կամ վեպերից արտածվում էին նոր պատմվածքներ: «Մհերի դռան գիրքը» միասնական բնագիր ստանալու այդ օրինաչափության մեջ է, իհարկե, մի փոքր այլ լուծումներով:
-«Մհերի դռան գրքում» կան հատվածներ, որոնք ուղղակի ասոցացվում են Փելեշյանի «Մենք» ֆիլմում գեղարվեստորեն վավերագրված լեռների, հողի շնչառության, Չարենցի «Նավզիկեի» նայադների երգի հետ: Արդյո՞ք արվեստի մեծ գործերն անորսալի կամ գուցե՝ ոչ անորսալի կենսաթելերով սնվում են միևնույն ակունքից, միևնույն հումքից են սերում:
-Իհարկե, սնվում են: Եվ Խեչոյանի այդ վեպը ոչ միայն դրա հավաստումն է ինքնին, այլև, եթե կարելի է այդպես ասել, դրա տեսաբանումը: Ըստ էության, վեպում Փոքր Մհերի որոնումը հենց այդ ակունքի որոնումն է, միևնույն ժամանակ` այդ ակունքը մատնացույց անելու ճիգը` մեր դժվար ժամանակներում հայ գրականության ու մշակույթի ինքնությունը պահելու և դրա միջոցով մեր ազգային ինքնությունը պահելու համար:

«ՈՐ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻ ԳԻՐՔ Է ՍՏԵՂԾՈՒՄ, ԽԵՉՈՅԱՆԸ ՎԱՂՈՒՑ ԳԻՏԵՐ, ԵՎ ՎԵՊԻ ՎՐԱ ՏԱՐԻՆԵՐԻ ԴԺՎԱՐ ԱՇԽԱՏԱՆՔԸ ԴՐԱ ՄԱՍԻՆ Է ՎԿԱՅՈՒՄ»

-Լևոնի մոտալուտ մահվան հանգամանքը որքանո՞վ է պայմանավորել վեպի այնպիսին լինելը, ինչպիսին է: Չե՞ք կարծում, որ «Դասախոսի ներկար օրագիրը» գուցե թե վեպում չհայտնվեր, եթե երկրային կյանքի համար մնացած ժամանակը թույլ տար այն ընթերցողին ներկայացնել առանձին ստեղծագործությամբ:
-Անկախ ամեն ինչից, «Մհերի դռան գիրքը» բարձրարժեք գրական երկ է, ճանապարհի գիրք: Իսկ որ ճանապարհի գիրք է ստեղծում, Խեչոյանը վաղուց գիտեր, և վեպի վրա տարիների դժվար աշխատանքը դրա մասին է վկայում: Չեմ կարծում, որ մոտալուտ մահվան զգացողությունը ինչ-որ բան փոխել է վեպում, բայց Խեչոյանին այդ հանգամանքը մղել է գրողական սխրանքի` անպայման ավարտին հասցնել ճանապարհի այս գիրքը: Ես վեպն այդ տեսքով կարդացել եմ նրա մահից մոտ երեք ամիս առաջ, դեռ անտիպ, բնականաբար: Խեչոյանը բարձր տրամադրություն ուներ, որովհետև իր ուզած ձևով ավարտին էր հասցրել վեպը: Իսկ «Դասախոսի ներկար օրագիրը» նրա ոճամտածողությանը բնորոշ տարր է վեպում: Առանց դրա երևի անհնար էլ կլինի վեպը պատկերացնել, որովհետև, ի վերջո, Խեչոյանի նպատակը սոսկ էպոսը, թեկուզ յուրովի, վերապատմելը չէր: Մյուս կողմից` այդ «Օրագրով» Խեչոյանը շարունակում է իր նախորդ վեպերի սկզբունքը: Եթե ուշադիր լինեք, կտեսնեք, որ այդ օրագիրը հիմնականում Խեչոյանի «Լրագրողը» պատմվածքն է, որ ներհյուսվել է վեպին:
-Լևոնի հոգեհանգստյան կարգի ժամանակ Հակոբ Մովսեսն ասաց, որ Լևոնը երբեք չդարձավ էստրադային գրող, չստեղծեց էստրադային գրականություն: Կարծում եք՝ սա Լևոնի գիտակցական մղո՞ւմն էր՝ հրաժարվելով ժամանցային, թեթև գրականությունից՝ ապահովել իր տեղը գրականության հավերժական ընթացքում, թե՞ գրելիս, ստեղծագործելիս նման մտքերը չեն զբաղեցնում հեղինակին, և նա ընդամենը ենթարկվում է վերևից եկած հրամանին:
-Լևոն Խեչոյանը քաղաքացի էր` այդ հասկացության ամենաբարձր իմաստով: ՈՒ նաև մեծ հայրենասեր` բառի չհնացող ու իրական իմաստով: Եվ նրա գրականությունը քաղաքացու ու հայրենասերի ստեղծած գրականություն է: Իսկ վերևը նրան տվել էր ամենակարևորը` գրողական բացառիկ տաղանդ` իր ասելիքը, մտահոգությունն ու մտածմունքը գրականությամբ տեղ հասցնելու համար:

«ՄՀԵՐԻ ԴՌԱՆ ԳԻՐՔԸ» ԱՎԵԼԻ ՇԱՏ ՎՃՌԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՑՈՂԻ ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆ Է, ՈՐՏԵՂ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԲԱՐՁՐԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆԸ ՉԱՓԱԶԱՆՑ ԿԱՐԵՎՈՐ ԴԵՐ Է ՎԵՐԱՊԱՀՎԱԾ»

-Լևոնը միշտ ինքնավստահ, իր արածի հանդեպ աներկբա հավատ ունեցող մարդ էր՝ թե՛ գրականության մեջ, թե՛ դրանից դուրս: ՈՒրեմն ինչպե՞ս հասկանալ այս տողերը. «Արդեն ամեն ինչից երևում էր՝ «Մհերի դռան գիրքը» գրելու իմ խելահեղ մտադրությունը չէր իրականանալու: …հինգ-վեց տարվա ընթացքում ազգային վեպը նորից գրելու փորձն ընդամենը ինքնասիրահարված միջակ գրողի նարցիսական ձգտում էր՝ լումա բերել համամարդկային ընդհանուր գործին»:
-Դա ստեղծագործական ներքին տվայտանքների արդյունք է: Գրողական կասկած, որն ուղեկից է բոլոր տաղանդավոր գրողներին մեծ գործերի վրա աշխատելիս: Իսկ որ Խեչոյանն իրոք աներկբա հավատ ուներ` «Մհերի դռան գիրքը» մեր ձեռքին ունենալու փաստը դրա լրացուցիչ վկայությունն է:
-Գարեգին Նժդեհը իր «Բանտային գրառումներում» ներառված «Հայը» խոհագրության մեջ այսպիսի միտք է արտահայտել. «Մհերը` հայկական էպոսի հերոսը, իմա` հայ ժողովուրդը, մերժում է գոյություն ունեցող աշխարհակարգը` լավագույնի պահանջ զգալով»: Ըստ Նժդեհի` հայը «շատ վաղ հայացրեց քրիստոնեությունը: Հայկականությունն է հայու ճշմարիտ կրոնը»: «Մհերի դռան գիրքը» կառուցված է այսպիսի մտածողության վրա: Կարելի՞ է ասել, որ սա ազգի ճակատագիրը ոչ միայն գրչով, այլև զենքով վճռողների մտածողություն է:
-«Մհերի դռան գիրքը» ավելի շատ վճռականություն ունեցողի մտածողությունն է, որտեղ մշակութային բարձր գիտակցությանը չափազանց կարևոր դեր է վերապահված: Եթե ժողովուրդը մշակութային բարձր գիտակցություն չունի, ապա ի՞նչ պետք է անի զենքով: Այն պետք է զենքը ճիշտ օգտագործելու համար: Խեչոյանի վեպը մեզ ճանաչելու հորդոր է, մեր պատմությունը, մեր տեսակը, Աստծուց ընտրված լինելու մեր բացառիկությունը ճանաչելու հորդոր է:
-Երազի, ավանդույթի, հեքիաթի ու ազգային վեպի պատկերների մղձավանջային հերթագայությունների մեջ Լևոնի հերոսն ինքն իրեն սկսում է իրականությունից դուրս ընկալել, մտածել, թե. «…արծաթափայլ գետերի ու լճի, ներքևում փռված մի քանի գյուղերի հետ Մհերն էր ինձ իր երազում տեսնում»: Հայ ազգը հակված է երազի ու իրականության տիրույթները չտարորոշելո՞ւ, իրական Ագռավաքարը առասպելի վերածելու վարքի՞ն, թե՞ սա սոսկ գեղարվեստական գրականությունն ավելի գրավիչ դարձնելու գրողական հնարանք է, գրելաոճ:
-Մի կողմից` դա Խեչոյանի ոճամտածողությանը բնորոշ հատկանիշ է, մյուս կողմից` վկայությունն այն բանի, թե որքան խոր էր նա ընկալել ու ներկայացրել միֆն ու առասպելական մտածողությունը, առասպելական ժամանակը: Առասպելական ժամանակում, կամ այսպես ասած, նախաժամանակում չկա երազ, չկա հեքիաթ, փոխաբերություն չկա: Այն, ինչ մեզ այդպիսին է թվում, առասպելական ժամանակում տեսած իրականությունն է: Խեչոյանը, ահա, այդ իրականության մասին է պատմում, իրականություն, ուր պայմանականություններ չկան, ենթատեքստեր չկան, բաց գիրք է, կարդա՛: Խեչոյանի վեպն էլ այդ սկզբունքով կարդալն է ամենակարևորը, որպեսզի ընկալենք այն, ինչ ուզեցել է նա ասել:
-Այսօր արդեն ժամանա՞կն է հստակ կանխորոշելու, թե ինչ տեղ է վերապահված «Մհերի դռան գիրքը» վեպին հայ գրականության համաժամանակյա հոլովույթում:
-Անկասկած, կարևոր տեղ, բայց հստակության առումով` չէ: Ես ցավում եմ, որ Խեչոյանը այժմ մեզ հետ չէ, ցավում եմ նաև այն բանի համար, որ նրա մահը որոշակի այլ վերաբերմունք է պայմանավորում «Մհերի դռան գիրքը» վեպի հանդեպ: Այնինչ, այդ գիրքը պետք է սթափ կարդալ, սթափ ու գիտակից արժևորել, առանց որևէ դրդառիթի, նույն համառությամբ, համբերատարությամբ ու տքնանքով, ինչպես Խեչոյանն է վեպը գրել: Ինչպես վերևում ասացի, դա ճանապարհի գիրք է, այն ճանապարհի, որը պետք է անցնեն մեր ժողովուրդն ու մեր պետականությունը: Այդ պատասխանատվությամբ է գրված «Մհերի դռան գիրքը», և այդ պատասխանատվությամբ պետք է անդրադառնալ ու գնահատել այն: Իսկ հենց հիմա վերջնական արժևորումը անպատասխանատու քայլ կարող է լինել:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ